Verkiezingen 2017: staat de aanbesteding op de kaart?

Door Willem Janssen & Laura de Vries      

Op 15 maart 2017 gaat Nederland naar de stembus. Het beloven interessante Tweede Kamerverkiezingen te worden. De economie, werkgelegenheid, immigratie en EU zullen daarin waarschijnlijk een belangrijke rol gaan spelen. Dit blijkt ook uit de – veelal erg lijvige – verkiezingsprogramma’s van politieke partijen. Ook aanbestedingen komen daarin met regelmaat terug. In deze bijdrage geven wij een overzicht van de standpunten en voorstellen met betrekking tot aanbestedingen. Wij beperken ons tot de verkiezingsprogramma’s van partijen die in de recentelijke peiling van Ipsos het grootste waren (50plus, CDA, ChristenUnie, D66, GroenLinks, PvdA, PvdD, PVV, SGP, SP, VVD).

Aanbestedingen staan niet in alle verkiezingsprogramma’s op de kaart, zoals die van 50plus en de PVV. Voor de partijen die er wel aandacht aan besteden geven wij in deze bijdrage een puntsgewijs beeld per partij (zie daarvoor ook hier en hier). We sluiten af met enkele observaties.

Aanbesteden in beeld per partij

CDA: ‘Keuzes voor een beter Nederland’

• Er moeten meer mogelijkheden komen om regionaal en lokaal in aanbestedingen opleiding targets te stellen. Zo blijven mbo-leerlingen in hun eigen regio het bedrijfsleven versterken (p. 56).
• Door steeds ingewikkeldere aanbestedingsregels uit Brussel gaat er ook in de zorg steeds meer geld op aan papier, procedures en adviseurs. De zorg moet worden uitgezonderd van de verplichting tot Europees aanbesteden (p. 71).

ChristenUnie: ‘Hoopvol Realistisch’

• Aanbesteden moet meer MKB-vriendelijk worden, waarbij papierwerk tot een minimum moet worden beperkt, opdrachten zo min mogelijk worden geclusterd en gunningeisen niet onnodig zwaar zijn (p. 62);
• Start-ups moeten ook kunnen profiteren van aanbestedingen. Dit kan door punten toe te kennen aan consortia die expliciet met start-ups werken (p. 65);
• De overheid moet meer gebruikmaken van de kennis en expertise van bedrijven, bijvoorbeeld via de SBIR-regeling (‘Small Business Innovation Research’) en zelf meer technische kennis in huis halen. De overheid moet een serieuze gesprekspartner worden bij innovatieve aanbestedingen (p. 64);
• Sociale ondernemers moeten een grotere kans krijgen bij overheidsinkoop door social return een bepalend onderwerp te maken bij alle inkopen van het Rijk, zowel boven als onder de aanbestedingsgrens. Ook bij opdrachten volgens de Best Value Procurement methode wordt social return meegewogen (p. 67);
• Overheden moeten ‘launching customer’ worden. De overheid moet met zijn enorme inkoopmacht – een inkoopvolume van bijna 60 miljard euro per jaar – vooropgaan in het aanschaffen van innovatieve producten en diensten (p. 64);
• Bedrijven worden uitgesloten van overheidssteun en aanbestedingen als zij geen actie ondernemen om mensenrechtenschendingen, zoals kinder- en dwangarbeid, in de productieketen te voorkomen (p. 66);
• De inkoop van overheid moet 100% duurzaam worden en de criteria voor duurzaam inkopen moeten dan ook worden aangescherpt (p. 78).

D66: ‘Samen Sterker – Kansen voor iedereen’

• Aanbestedingen moeten worden vereenvoudigd en open staan voor het MKB en ZZP’ers (p. 68 + 98));
• Al het OV rijdt op groene stroom of waterstof en bussen zijn in 2020 emissievrij door dit als voorwaarde in aanbesteding op te nemen (p. 84);
• De inkoop en aanbesteding van ICT wordt geprofessionaliseerd (p. 73). Daarom moet de overheid werk maken van betere doelbinding en meer privacy by design, onder meer bij aanbestedingen en inkoop van hard- en software (p. 128);
• De defensie(aanbestedings)markt dient verder te worden opengebroken (p. 150).

GroenLinks: ‘Tijd voor Verandering’

• Overheidsinstanties gaan volledig duurzaam inkopen en aanbesteden, van schone stroom tot circulaire gebouwen. Dit wordt bij aanbestedingsopdrachten bereikt door te gunnen op waarde, waarbij niet de aanschafprijs leidend is maar kwaliteit en duurzaamheid (p. 13);
• Bedrijven die zijn veroordeeld voor discriminatie op de arbeidsmarkt worden tijdelijk uitgesloten van overheidsaanbestedingen. Het criterium van diversiteit moet zwaarder wegen bij aanbestedingen (p. 45);
• De overheid moet structureel kiezen voor het gebruik van open source software en werkt een strategie uit om het gebruik van gesloten software af te bouwen. Het aanbestedingsbeleid voor ICT wordt hiervoor aangescherpt (p. 67-68).

PvdA: ‘Een Verbonden Samenleving’

• Om discriminatie te bestrijden worden deelnemers aan overheidsaanbestedingen die in hun personeelsbeleid aantoonbaar een weerspiegeling nastreven van de samenleving, positief gewaardeerd in het proces van gunnen van opdrachten (p. 13);
• Om ZZP’ers te beschermen worden aanbestedingen onder het niveau van het minimumloon verboden (p. 34);
• Gemeenten maken afspraken met organisaties die in deze lijn zorg verlenen in het kader van de WMO of Jeugdzorg. Hierbij is geen sprake van aanbestedingen, contracten en ingewikkelde verantwoordings- en controle – instrumenten, maar wordt bijvoorbeeld gebruik gemaakt van een gezonde subsidierelatie (p. 49);
• Als eis bij alle aanbestedingen in het OV zal worden opgenomen dat het openbare vervoer toegankelijk moet worden gemaakt door mensen met een lichamelijke beperking (p. 56).

PvdD: ‘Hou vast aan je idealen’

• De aanbestedingsprocedures worden zodanig aangepast dat alle inkopen gegarandeerd duurzaam, diervriendelijk en sociaal verantwoord zijn. Met name het MKB moet hiervan kunnen profiteren (p. 5);
• De overheid geeft het goede voorbeeld. De norm voor inkoop van alle producten en aanbestedingen wordt 100% duurzaam en fair trade. Dit geldt ook voor de inkoop van voedsel, energie en bedrijfskleding.  (p. 19).

SGP: ‘Stem voor het leven!’

• Bij aanbestedingen door de overheid worden te vaak onnodige eisen gesteld. Ook worden te vaak opdrachten geclusterd. Kleine(re) bedrijven missen daardoor vaak de boot (p. 66)
• De overheid blijft haar verantwoordelijkheid voor het inschakelen van mensen met een beperking nemen door zowel in het eigen personeelsbestand als in aanbestedingen oog voor hen te hebben (p. 57-58);
• De overheid moet kiezen voor ‘groene producten’. Het aandeel innovatieve en duurzame producten en diensten moet omhoog (p. 81).

SP: ‘Pak de Macht’

• Bij aanbestedingen mogen overheden eisen stellen aan het beloningsbeleid van bedrijven (p. 9);
• Geen aanbestedingen in de organisatie van de ambulancezorg (p. 14);
• De overheid koopt voortaan altijd duurzaam in (p. 50);
• Bij aanbestedingen moet regionaal werk ook regionaal kunnen worden gegund, om werkgelegenheid te behouden (p. 41).

VVD: ‘Zeker Nederland’

• De NS moet kunnen concurreren en mag daarom meedoen aan aanbestedingen van regionale spoorlijnen. De Rijksoverheid neemt haar verantwoordelijkheid als concessieverlener voor zowel de NS als ProRail. Als de NS de afgesproken prestaties op de HSL-Zuid niet nakomt, moet dit worden aanbesteed (p. 76);
• Het OV in de grote steden moet openbaar worden aanbesteed (p. 76);
• Bij aanbestedingen meer aandacht besteden aan duurzaamheid en energieneutraliteit, bijvoorbeeld door af te spreken dat alle Rijksinfrastructuur in 2030 energieneutraal wordt bediend (p. 87);
• De overheid moet vaker optreden als ‘launching customer’ van nieuwe innovatieve technologieën (p. 87).

Enkele observaties

Nadruk op duurzaamheid, innovatie en sociaal beleid

De instrumentele rol van aanbestedingen staat hoog op de politieke agenda. Voor duurzaamheid, innovatie en sociaal beleid is een belangrijke rol weggelegd bij veel partijen. De voorbeeldfunctie van de overheid als inkoper komt veel naar voren (ook wel de ‘launching customer’). Het streven naar duurzaam inkopen (veelal 100%) lijkt zelfs gemeengoed te worden. Het instrumentele gebruik van aanbestedingen komt daarnaast concreet tot uiting in voorstellen relaterend aan de normering van topsalarissen bij inschrijvende partijen (zie daarover hier), het bestrijden van discriminatie, en het inschakelen van langdurig werklozen of mensen met een beperking. Hoewel dit streven in sommige gevallen kan leiden tot complexe aanbestedingen sluit het goed aan bij de Europa 2020 strategie, waarin gestreefd wordt naar duurzame, inclusieve en slimme groei binnen de EU. De aanvullende mogelijkheden om dergelijke doelstellingen na te streven zijn daarnaast ook vergroot in de aanbestedingsrichtlijnen uit 2014 (Richtlijnen 2014/23/EU, 2014/24/EU en 2014/25/EU, zie ook hier).

Aandacht voor MKB, ZZP-ers en start-ups

Specifieke aandacht gaat uit naar het MKB, ZZP-ers en start-ups als inschrijvende partijen. Dit is niet verrassend, aangezien juist deze partijen veelal obstakels ondervinden of ervaren bij aanbestedingen. De verkiesbare partijen verwijzen in dit geval naar het belang van hun deelname aan aanbestedingen en specifiek naar de mogelijke (hoge) administratieve lasten. Ook tijdens de hervorming van de Aanbestedingswet 2012 kwam het stimuleren van het MKB (vooral in relatie tot innovatie) regelmatig  naar voren en werd zelfs een van de speerpunten van deze wet. Het belang van dit onderwerp bleek wederom tijdens de bespreking van de implementatie van de aanbestedingsrichtlijnen in de Eerste Kamer.

Meer beleid dan wetswijzigingen

Enkele voorstellen in de verkiezingsprogramma’s zouden leiden tot wijzigingen van het aanbestedingsrecht, zoals de introductie van de verplichting tot aanbesteding van het OV in de grote steden (zie art. 63a Wet Personenvervoer 2000). Uitzonderingen van de ambulancezorg of de gehele zorg vereisen overigens aanpassing van de Europese aanbestedingsrichtlijnen. Ook het verder reguleren van de defensiemarkt zal een Europese aanpak vereisen (zie de Nederlandse implementatie in de Aanbestedingswet op defensie en veiligheidsgebied).  Echter, over het algemeen lijken de voorstellen van veel partijen, zoals die ten aanzien van instrumenteel aanbesteden, realiseerbaar door aanpassing van het aanbestedingsbeleid van aanbestedende diensten.

Naast de bovenstaande korte observaties, komen in de verkiezingsprogramma’s twee thema’s naar voren die mogelijk ook van invloed kunnen zijn op aanbestedingen in de toekomst: de zogeheten rights to challenge en de relatie markt en overheid.

Rights to challenge

Ook rights to challenge krijgen veel aandacht in de verkiezingsprogramma’s. Op basis van dergelijke rechten mogen buurtbewoners of burgercollectieven voorstellen dat ze bepaalde taken willen overnemen van de overheid. De overheid besteedt dan over het algemeen niet aan, maar geeft de taken in eigen beheer van burgers. Nauw verwant daaraan zijn voorstellen omtrent burgerparticipatie en burgerinitiatieven (zie bijvoorbeeld D66, p 160, CU, p. 150, Groenlinks, p. 63, PvdA, p. 10-15, en SP, p. 9). Aanvullend op de programma’s hebben de CU en de PvdA hebben in augustus 2016 de Initiatiefnota coöperatief bestuur ingediend, welke momenteel voorligt aan de Tweede Kamer.

Relatie markt & overheid

Tot slot, de bredere relatie markt en overheid komt in een aantal verkiezingsprogramma’s terug. Terugkomend thema is de ruimte die overheden hebben om diensten zelf aan te bieden op de markt of in te besteden. Deze diensten worden dan niet aanbesteed. De relevante voorstellen richten zich hoofdzakelijk op het terugdringen van deze ruimte (VVD, p. 46), maar de verwachting is dat dit zeker op hevige discussie zal stuiten (SP, p. 9, 50 plus, p. 12). Het ministerie van Economische Zaken komt in ieder geval eind dit jaar met voorstellen om de Wet Markt en Overheid aan te passen. Ook ligt het initiatiefwetsvoorstel van D66 en VDD voor aan de Tweede Kamer waarin wijzigingen worden voorgesteld met gevolgen voor de mogelijkheid om een dienst in te besteden (zie daarover hier).

Laura de Vries LLM is afgestudeerd in de master European Law en volgt momenteel de master Onderneming & Recht aan de Universiteit Utrecht. Voorheen was zij student-assistent bij het Public Procurement Research Centre.